جامعه مدرسین حوزه علمیه قم

نام	جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
رئیس	سید هاشم حسینی بوشهری
بنیانگذار	محمد فاضل‌ لنکرانی، علی مشکینی، احمد جنتی، ابوالقاسم خزعلی، محمد یزدی، احمد آذری قمی
تأسیس	۱۳۴۱ش
وب‌گاه
کشور	ایران

جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، نهاد حوزوی با فعالیت‌های علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی. این نهاد متشکل از تعدادی اساتید حوزه علمیه قم است و هدف آن، اصلاح و برنامه ریزی برای فعالیت‌های حوزه علمیه، ترویج و گسترش معارف اسلام، دفاع از نظام اسلامی و ولایت فقیه و ایجاد زمینۀ مناسب برای پرورش نیروهای حوزوی است. جامعه مدرسین در سال ۱۳۴۱ش در قم تأسیس شد.

محمد فاضل لنکرانی، علی مشکینی، احمد جنتی، ابوالقاسم خزعلی، محمد یزدی و احمد آذری قمی مؤسسان این مجموعه بودند. تلاش برای اثبات مرجعیت امام خمینی، مبارزه با حکومت پهلوی، پیشنهاد برپایی حکومت اسلامی و خلع سلطنت، از مهم‌ترین تحرکات سیاسی این نهاد در حکومت پهلوی بود. حضور اعضای آن در شورای نگهبان و شورای عالی قضائی، دیوان عالی کشور، ریاست مجلس خبرگان، تأثیرگذاری در تعیین مراجع تقلید و... نیز از فعالیت‌های جامعه مدرسین، پس از انقلاب اسلامی بوده است.

رونق حوزۀ قم

حوزه علمیه قم در اواخر دهۀ ۱۳۲۰ش و اوایل دهۀ ۱۳۳۰ش محل حضور طلاب جوانی شد که از دورترین نقاط ایران بدانجا روی می‌آوردند به گونه‌ای که جمعیت طلاب این شهر از حدود دو هزار نفر در ۱۳۲۶ش، به حدود پنج هزار نفر در ۱۳۳۳ش رسید.

هستۀ اولیه

افزایش چشمگیر جمعیت طلاب و در پی آن پیچیده‌تر شدن امور حوزۀ علمیه قم، جمعی از مدرسان جوان را بر آن داشت تا برای رسیدگی به امور حوزۀ علمیۀ قم و نیز ساماندهی به وضع تحصیلی طلاب، دور هم جمع شوند. بسیای از این مدرسان جوان بعدها از آیات عظام و مدرسان برجستۀ حوزۀ علمیه شدند. این جمع، هستۀ اولیۀ «هیئت مدرسین» را تشکیل دادند و پس از بررسی نیازها، طرح‌هایی تهیه کردند و به رؤیت آیت الله بروجردی رساندند. ایشان طرح‌ها را تأیید کرد اما از قبول مسئولیت خودداری نمود.

پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی در ۱۳۴۰ش، اعضای جدیدی به «هیئت مدرسین» پیوستند. چند تن از فضلا و مدرسان حوزه نیز بدون عضویت، با این هیئت همکاری می‌کردند. «هیئت مدرسین» پس از برگزاری جلسات متعدد، اهداف خود را تعیین و اساسنامۀ «جامعۀ مدرسین» را تنظیم کرد.

اهداف

در اساسنامۀ جامعه در این زمان، اهداف آن چنین ذکر شده بود:

1. تنظیم برنامه‌های درسی حوزه‌های علمیه
2. اصلاح کتاب‌های درسی
3. تهذیب و تصفیه حوزه‌های علمیه
4. تربیت طلبه برای راهنمایی و ارشاد مردم و دفاع علمی از اسلام در برابر حملات دشمنان
5. تربیت طلبه برای تبلیغ اسلام در کشورهای خارجی
6. ایجاد مراکز تحقیق به منظور مطالعات و پژوهش‌های علمی
7. تأسیس و اداره دستگاه‌های فرستنده رادیویی و تلویزیونی برای تبلیغ و تعلیم مسائل اسلامی و اهداف جامعه
8. تأسیس مدارس علوم اسلامی برای پسران و دختران در سطوح متعدد
9. تشکیل واحدهای اقتصادی تعاونی در اشکال گوناگون مانند تأسیس بانک‌های بدون بهره و سازمان‌های تعاونی و واحدهای مسکونی برای جلوگیری از فعالیت‌های ناسالم اقتصادی
10. جمع آوری اخبار و اطلاعاتی که به اهداف جامعه کمک می‌کند مخصوصاً در زمینه فعالیت‌های گروه‌های ضداسلامی و ضد انقلابی

در مادّه ۱۴ اساسنامه، شیوه به عضویت در آمدن افراد در جامعه تعیین شده است.

بخش‌ها

جامعۀ مدرسین دارای یازده بخش بود:

1. بخش روابط عمومی
2. بخش مسائل سیاسی، که بررسی رویدادهای سیاسی و تهیه گزارش برای جامعه را به عهده داشت و نیز مسئول تهیه و تنظیم اعلامیه‌های سیاسی جامعه و بررسی درباره مسائلی چون نامزدهای مجلس شورای اسلامی و ریاست جمهوری بود؛
3. بخش مسائل دانشگاهی، که اهدافی چون تنظیم روابط حوزه و دانشگاه، بررسی مسائل مطرح شده در حوزه علوم انسانی از دیدگاه اسلام و شناسایی و پرورش و معرفی استادان شایسته برای تدریس علوم انسانی و مسائل اسلامی در دانشگاه را پیگیری می‌کرد؛
4. بخش مسائل فرهنگی (آموزش و پرورش)، که بررسی وضع اسلامی آموزش و پرورش کشور و کمک به تدوین کتاب‌های درسی و نظارت بر کتاب‌های درسی مربوط به وزارت آموزش و پرورش را برعهده داشت ؛
5. بخش مسائل اقتصادی، که بررسی و تحقیق درباره احکام اقتصادی اسلام، بررسی موضوعات اقتصادی و کیفیت تطبیق احکام کلی بر آنها، و تهیه پاسخ سؤالات مربوط به امور اقتصادی جامعه بر اساس فتاوای امام خمینی را برعهده داشت ؛
6. بخش مسائل فقهی، که پاسخگوی مسائل فقهی ارجاع شده به جامعه و نیز پیگیر اجرای احکام اسلامی در همه زمینه‌ها بود؛
7. بخش امور مالی و تدارکات؛
8. بخش تحقیق و بررسی، که اموری چون بررسی انعکاس موضع گیری‌های جامعه مدرسین در اجتماع و نیز بررسی علل بروز رویدادهای مهم کشور را برعهده داشت؛
9. بخش امور حوزه‌های علمیه، که موظف بود با تماس مداوم با مراجع تقلید، استادان، علما و طلاب به تنظیم برنامه‌های درسی و امتحانی تمام رشته‌های مورد نیاز بپردازد. اصلاح و تکمیل کتاب‌های درسی، کوشش برای جلوگیری از نفوذ افکار انحرافی و التقاطی در حوزه‌های علمیه، تصفیه حوزه‌ها از عناصر منحرف و رسیدگی به نیازمندی‌های طلاب و حل مشکلات مادّی و معنوی، به ویژه شهریه، از دیگر وظیفه‌های این بخش بود؛
10. بخش تبلیغات، که اموری چون نظارت بر برنامه‌های تبلیغات اسلامی کلیه نهادها و اهتمام به تزکیه و تهذیب اخلاق طلاب را از راه تشکیل جلسات درس اخلاق و نشر کتاب و جزوه‌های اخلاقی برعهده داشت؛
11. بخش امور خارج از کشور، که مسئول تنظیم روابط صحیح با دانشجویان ایرانی مقیم خارج و اعزام مبلّغ و مدرّس شایسته برای مناطق مختلف در کوتاه مدت و بلندمدت بود.

تغییر در اساسنامه

جامعۀ مدرسین تا ۱۳۷۶ش بر اساس اساسنامۀ مزبور فعالیت می‌کرد تا آنکه در ۱۳۷۶ش به پیشنهاد آیت اللّه خامنه‌ای، در اساسنامه تغییراتی صورت گرفت. این اساسنامه نیز پس از حدود پنج سال مجدداً بازنگری و اصلاح شد و در ۲۴ آذر ۱۳۸۳ش، به تصویب نهایی اعضای جامعه رسید.

اهداف جدید

در اصلاحات انجام شده، اهداف جامعۀ مدرسین به این موارد محدود گردید:

1. ترویج و گسترش معارف اسلام ناب محمدی و مکتب اهل بیت(ع)؛
2. دفاع از قرآن و عترت و ارزش‌های اسلامی؛
3. زمینه سازی و جهت دهی به تحقیقات در علوم و معارف اسلامی؛
4. تلاش برای اصلاح و تکمیل و اعتلای برنامه‌های حوزه‌های علمیه از طریق شورای عالی حوزه ؛
5. دفاع از نظام اسلامی و ولایت فقیه؛
6. ایجاد زمینۀ مناسب برای پرورش نیروهای حوزه‌ای مورد نیاز نظام اسلامی؛
7. انجام دادن سایر اموری که برای رسیدن به اهداف جامعۀ مدرسین ضرورت دارد مانند تأسیس مؤسسات فرهنگی و غیره.

ارکان

بر اساس اساسنامۀ مذکور، ارکان جامعۀ مدرسین را هیئت مؤسس، شورای عالی، رئیس شورای عالی، و هیئت رئیسه تشکیل می‌دهد. اعضای شورای عالی جامعۀ مدرسین، اعضای رسمی جامعه‌اند که به شرط دارا بودن صلاحیت علمی تدریس درس خارج یا سطوح عالی حوزوی و التزام عملی به نظام جمهوری اسلامی و ولایت فقیه و رعایت شئون حوزوی، عضو این شورا می‌شوند.

معاونت‌های جدید

در اساسنامه جدید تغییرات اساسی در ساختار جامعه مدرسین روی داده است. بخش‌های یازده گانه جای خود را به این معاونت‌های چهارگانه داده است:

1. معاونت جامعه و نظام که وظیفۀ اطلاع رسانی به مراجع تقلید، استادان و عموم روحانیان کشور و نظارت بر امور فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نظام جمهوری اسلامی و همکاری با قوه قضائیه در زمینۀ جذب و گزینش قضات را به عهده دارد‌
2. معاونت جامعه و مردم که هدف آن ارتباط با مردم و تشکل‌های صنفی و دانشجویی و پاسخگویی به آنان است‌
3. معاونت جامعه و روحانیت که وظیفه تشکیل مجمع عمومی جامعه مدرسین، مجمع نمایندگان و طلاب و فضلای حوزۀ علمیه، ارتباط مستمر با روحانیون سراسر کشور، فعالیت فرهنگی برای ارتقای فرهنگی مناسب روحانیون و ارتباط مستمر با مراجع تقلید عظام را به عهده دارد‌
4. معاونت اداری و مالی‌

نهادهای وابسته

در سال‌های اخیر تغییراتی نیز در نهادهای وابسته به جامعۀ مدرسین روی داده است، از جمله:

• مدرسۀ عالی تربیتی و قضایی طلاب قم:

این مدرسه که زیر نظر جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم اداره می‌شد، با عنوان دانشگاه قم مستقل شده است، اما هیئت امنای این دانشگاه به پیشنهاد جامعه مدرسین تعیین می‌گردد

• شورای عالی حوزه علمیه قم:

این شورا نیز مهم‌ترین تشکیلات وابسته به جامعه مدرسین است که اعضای آن با تأیید مراجع تقلید و رهبر انقلاب منصوب می‌شوند. وظیفۀ این شورا سیاستگذاری و هدایت و نظارت اداره حوزه‌های علمیه از طریق مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران است.

اعضاء

اعضای جامعه مدرسین از آغاز تشکیل تا کنون تغییرات زیادی داشته است. برخی از اعضا، از ادامه عضویت در این تشکل انصراف دادند و برخی نیز از دنیا رفته‌اند. در پیشینه جامعه مدرسین استعفا هیچ عضوی ثبت نشده است، تنها مورد ثبت شده استعفای محمد عندلیب همدانی است که به جهت اختلاف دیدگاه در باره شأن و جایگاه مرجعیت با محمد یزدی رییس وقت جامعه مدرسین استعفا داد.

در سال‌های اخیر، در پی سخنان رهبر انقلاب، آیت الله خامنه‌ای، در جمع اعضای جامعه مدرسین، لزوم اصلاح تشکیلات جامعه مدرسین و نیز لزوم پیوستن اعضای جدید و جوان به این جمع مطرح شده و اقداماتی نیز صورت گرفته است. گفتنی است که پیشتر نیز امام خمینی لزوم ورود چند تن از استادانِ بنام حوزه را به این جمع یادآوری کرده بود که این خواسته تحقق یافت.

مؤسسین

هیأت ‌مؤسس عبارتند از: آیات ‌محمد فاضل‌ لنکرانی، علی مشکینی، احمد جنتی، ابوالقاسم خزعلی، محمد یزدی و احمد آذری قمی.

اعضای سابق

اعضای کنونی

عملکرد

شروع فعالیت سیاسی

پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در۱۶ مهر ۱۳۴۱ش و سپس اعلام اصول شش گانه «انقلاب سفید» از سوی شاه که به شکل‌گیری نهضت روحانیت انجامید، اعضای جامعۀ مدرسین نیز به فعالیت در امور سیاسی پرداختند و متعاقب آن، برخی از اعضای این جامعه بازداشت شدند، عده‌ای نیز متواری و برخی دیگر دستگیر و تبعید شدند و در نهایت، در پی هجوم ساواک به منزل اعضای جامعه، اساسنامۀ مذکور نیز از بین رفت. با این همه، در دهه ۱۳۴۰ش، نشست‌های جامعه به صورت متناوب و مخفیانه تشکیل می‌شد و به سبب زندانی یا در تبعید بودن برخی اعضا، این نشست‌ها با شرکت پنج یا شش تن از اعضا رسمیت می‌یافت و اقدامات لازم صورت می‌گرفت.

تلاش برای اثبات مرجعیت امام خمینی

جامعۀ مدرسین در دهۀ ۱۳۴۰ش و ۱۳۵۰ش و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ش، متأثر از اوضاع جامعه، به سمت فعالیت سیاسی سوق یافت. پس از دستگیری شبانه و محاکمۀ امام خمینی در دادگاه نظامی در ۱۳۴۲ش و در شرایطی که بیم اعدام ایشان می‌رفت، تلاش دوازده تن از اعضای جامعۀ مدرسین در اثبات مرجع تقلید بودن امام و در پی آن اعلام مرجعیت امام از سوی مراجع تقلید، مانع صدور حکم اعدام برای امام شد و در نهایت به آزادی ایشان در فروردین ۱۳۴۳ش انجامید.

مبارزه با پهلوی

فعالیت جامعۀ مدرسین در پی دستگیری دوباره و تبعید امام خمینی به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ش و سپس تبعید به عراق در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ش، وارد مرحلۀ جدیدی گشت. در این سال‌ها اعضای جامعه با چاپ و تکثیر اطلاعیه‌های امام خمینی و نیز برگزاری سخنرانی یا صدور بیانیه، پیشگام زنده نگه داشتن حرکت امام خمینی در جامعه بودند.

در خرداد ۱۳۴۹ش و پس از رحلت آیت اللّه سیدمحسن حکیم، دوازده تن از اعضای جامعه، با صدور اعلامیه، در تثبیت مرجعیت امام خمینی، تلاش گسترده کردند. در واکنش به این اقدام، رژیم پهلوی ۲۵ تن از اعضای فعال جامعه را بازداشت و تبعید کرد.

در این سال‌ها اعضای جامعۀ مدرسین، باتوجه به اختناق حاکم بر کشور، به مناسبت‌هایی می‌کوشیدند با مطرح کردن نام و آرای امام خمینی مانع فراموش شدن حرکتِ مبارزاتی ایشان شوند؛ صدور اعلامیه‌ها و بیانیه‌هایی در اعتراض به ادامۀ تبعید امام، برگزاری مراسم یادبود فرزندش سید مصطفی خمینی، در قم و دیگر شهرستان‌ها که سهمی جدّی در ایجاد فضای مبارزاتی بر ضد حکومت پهلوی داشت، و برگزاری راهپیمایی و تظاهرات نمونه‌هایی از این اقدامات است.

برپایی حکومت اسلامی

در آذر ۱۳۵۷ش جامعۀ مدرسین در اعلامیه‌ای، خلع محمدرضا پهلوی را از سلطنت و پیشنهاد برپایی حکومت اسلامی را به جای حکومت پهلوی مطرح ساخت. جامعۀ مدرسین در ماه‌های پایانی حکومت پهلوی، در هدایت مبارزۀ مردم با حکومت پهلوی نقش مؤثری ایفا کرد. اعضای جامعه در جریان بازگشت امام خمینی از تبعید، هماهنگی و تهیه مقدمات برای ورود امام را برعهده گرفتند.

اعلامیه‌های اعضای جامعۀ مدرسین یا اعلامیه‌هایی با امضای اشخاصِ طرفدار این جامعه، در این دوره فراتر از شصت مورد است، هرچند به دلیل دستگیری یا تبعید و زندانی شدن متناوب اعضای آن، تعداد امضاهای این اطلاعیه‌ها از دوازده تا هشتاد و چند نفر متغیر بوده است.

پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جامعۀ مدرسین رسماً در دی ۱۳۵۸ش به ثبت رسید. در اردیبهشت ۱۳۵۹ش، برخی از اعضا از عضویت انصراف دادند و چند تن دیگر جانشین آنها شدند و جامعه فعالیت خود را به شکل یک واحد حقوقی ثبت شده آغاز کرد.

مناصب

این تشکل پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با توجه به پیشینۀ مبارزاتی آن، مورد حمایت امام خمینی قرار گرفت. اعضای جامعه در این سال‌ها در بالاترین مناصب اجرایی، قانونگذاری و قضائی قرار گرفتند. عضویت در شورای نگهبان و شورای عالی قضائی، دیوان عالی کشور، ریاست مجلس خبرگان و دادگاه انتظامی قضات، و امامت جمعه مراکز استان‌ها از جملۀ این مشاغل است.

به توصیۀ امام خمینی اعضای ستاد انقلاب فرهنگی، که سیاستگذاری در امور فرهنگی کشور را برعهده داشتند، موظف به مشورت با جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم شدند. در مواردی نیز برخی از اعضای جامعه را مستقیماً امام خمینی برای انجام دادن برخی وظایف منصوب می‌کرد.

بازوی اجرایی امام خمینی

به طور کلی در فاصله سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ش، جامعۀ مدرسین به عنوان بازوی اجرایی امام خمینی فعالیت می‌کرد. برخی از اقدام‌های جامعۀ مدرسین در این زمینه بدین شرح است:

1. اعزام نماینده به سراسر کشور از سوی امام خمینی برای رسیدگی به مسائل جاری کشور و حل اختلافات قومی و منطقه‌ای‌
2. اعزام قاضی و حاکم شرع به سراسر کشور با هماهنگی امام خمینی برای رسیدگی به پرونده متخلفان رژیم سابق و سرپرستی امور جاری مناطق مختلف کشور از طرف امام خمینی‌
3. معرفی روحانیان برای تصدی نمایندگی امام در نهادها و نیروهای مسلح‌

مشارکت در انتخابات

مشارکت فعال در دوره‌های متناوب انتخابات ریاست جمهوری و در صورت امکان، معرفی نامزد مقبول، و نیز معرفی نامزدهای منتخب در کشور در چندین دورۀ انتخابات مجلس خبرگان، از دیگر اقدامات جامعۀ مدرسین است.

گرایش‌ها

اعضای جامعه مدرسین هر کدام از جایگاه شخصی و فردی خود دیدگاه‌هایی را دارند اما فقط بیانیه‌های رسمی جامعه را می‌توان نظر اجماعی اعضای جامعه مدرسین و بیانگر مواضع رسمی آن دانست.

فعالیت‌های علمی و دینی

پس از انقلاب اسلامی، جامعۀ مدرسین به عنوان مرجعی در امور حوزه و مراجع و روحانیان نیز مطرح شد و به تنظیم تعاملات میان جامعه، حوزه و حکومت پرداخت:

• معرفی افرادِ واجدِ صلاحیتِ مرجعیت به مردم: پس از درگذشت آیت‌اللّه اراکی، به علت عدم وجود مرجع جامع‌الشرایط علی‌الاطلاق، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تعداد هفت نفر از علمای جایزالتقلید را معرفی نمودند که عبارتند از: محمد فاضل لنکرانی، محمدتقی بهجت فومنی، سیدعلی حسینی خامنه‌ای، حسین وحید خراسانی، میرزا جواد تبریزی، سیدموسی شبیری زنجانی و ناصر مکارم شیرازی.
• معرفی سید کاظم شریعتمداری و یوسف صانعیبه عنوان افراد فاقد صلاحیت برای مرجعیت و حمایت از انتخاب آیت‌اللّه خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز از اقدامات جامعه بوده است.

• در پی سخنان هاشم آغاجری از اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، جامعه مدرسین با صدور اطلاعیه‌ای، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی را فاقد مشروعیت دینی دانست و متدینین را از همکاری با آن سازمان بر حذر داشت.

• انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، یکی از انتشاراتی‌های فعال در ایران محسوب می‌شود که در زمینه علوم اسلامی و حوزوی بیش از هزار عنوان کتاب را منتشر کرده است.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون